شیراز ، پایتخت فرهنگی و مهد تمدن و هنــر ایران زمین - 2 : خاتم شیراز

سلمان فارسی - حافظ شیراز - هنر اصیل خاتم کاری شیراز و عنوان پایتخت فرهنگی ایران

از جمله عناوین و مشاهیر و هنرهای فارس و شیراز هستند که عده ای برای تصرف و چپاولش کارهایی انجام داده اند اما بی فایده بوده و به جز آنکه در مملکت باعث شرمساری و حقارت خودشان شده اند اتفاقی نیفتاده است. موارد نام برده همیشه جزئی از شیراز و فارس بوده و تصرف ان غیر ممکن است.حالا این نکته بماند که برای جاذبه ی گردگشگری آبشار مارگون نیز استان بسیار ناچیز و کوچک دیگری نقشه ریخته و برای خودش حسابی باز کرده است!

خاستگاه و مهد خاتم شیراز است و هیچ شکی هم وجود ندارد. آیا با سرقت مشاهیر و هنرهای فارس می تواند پایتخت فرهنگی شد؟ اولین شرط برای فرهنگی بودن از کنار رفتن اخلاقیات تازیان و مغولان است. امیدواریم دست از این همه وقاحت و بی شرمی بردارند که البته بعید است!

خاتم اصیل شیراز بسیار برتر از دیگر نقاط کشور است و هنر خاتم سازی برای اولین بار در شهر شیراز به وجود آمده و مرکزاصلی  خاتم کاری در شیراز می باشد. بنابراین توصیه ی ما این است بیش از این خودشان را رسوای عام و خاص نکنند و با طمع و حرص فراوانشان به فکر سرقت از دیگر شهرهای ایران ( البته منظورمان همین شیراز است!)نباشند

چرا شیراز مهد خاتم و خاتم شیراز بهترین است

خاتم هنر آراستن سطح اشیای چوبی به صورتی شبیه موزائیک با طرح و نقش هندسی است . این نوع پوشش تزئینی سطوح از ترکیب و نشاندن چند ضلعی‌های منظم هندسی بر بستری از چوب بدست می آید

شیراز خاستگاه اولیه آن بوده.قدمت خاتم سازی در شیراز به حدود هزار سال قبل می رسد که منبر مسجد جامع عتیق شیراز از خاتم بوده است

هنرخاتم سازی نیز مثل سایر رشته های صنایع دستی در دوره صفویه رونق ورواج داشته است و در دوره قاجاریه به علت عدم توجه به این هنر از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و در سده های گذشته هنرمندان خاتم ساز شیرازی صندوقچه‌های خاتم بسیار نفیسی جهت درعراق را ساخته اند و در اوایل دوره پهلوی اول خاتم کاری کاخ مرمر توسط هنرمندان چیره دست شیرازی انجام شده است .

کیفیت و اصالت خاتم شیراز زبانزد خاص و عام بوده و خاتم های اصیل ساخته شده در شیراز دارای عمر بیشتری نسبت به مشابه آن در دیگر شهرها است . این ویژگی‌ها که خاتم شیراز را به نسبت دیگر شهرها امتیاز داده است تفاوت درانجام مراحل کار و موادی است که استفاده می شود.

افزودن ورقه ای نازک ازچوبی نرم وانعطاف پذیر ( آستر ) مانند چوب تبریزی به پشت برگه‌های خاتم ( اصطلاحأ خاتم آستردار)،استفاده از چسب مرغوب (چسب سریشم ) در تمامی مراحل خاتم سازی و خاتم چسبانی،صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم،یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کاررفته در ساخت خاتم،عدم تغییر در رنگ و شکل ،مشخص نبودن ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار ،قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع،دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح،استفاده از لایه و ورقه مسی در بین گل‌های خاتم جهت استحکام و پایداری بیشتر خصوصآ به دور شش ضلعی‌ها ازجمله ویژگی‌های خاتم شیراز است .

در هنر خاتم سازی از مواد گوناگونی از قبیل عاج، استخوان ، برنج وگاهی طلا ونقره استفاده می شود . ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده می برند و آنها را به نحوی کنار هم قرار می دهند که برش عرضی آنها اشکال هندسی منظمی را بوجود آورد. زیرا شکل عمومی بیشتر خاتم ها را نقوش هندسی تشکیل می دهد .سپس این برش ها را با نظم و دقتی خاص در کنار هم بوسیله چسب یا سریشم روی ورقه نازکی از چوب می چسبانند و نهایتأ ورقه را براشیاء گوناگونی مانند میز ، صندلی جعبه ، قاب و... می نشانند.

در خاتم های نفیس قسمت های فلزی از طلا و یا نقره تشکیل می شود و به جای استخوان در ساخت آنها از عاج استفاده می شود . مرغبوترین خاتم به "پره وارو " و "سیم دار" مشهوراست . چوب‌های فوفل ، آبنوس ، عناب ، شاه چوب، آزاد، بقم ، نارنج و چوب شمشاد و فلزهای مفتول طلایی یا نقره ای ، مس ، برنج ، آلمینیوم و استخوان‌های ساق پا و دست شتر و اسب ، عاج فیل و استخوان مصنوعی از جمله موادی هستند که درخاتم سازی استفاده می شوند.

رنگ ها در خاتم عنصری بسیار مهم هستند در تهیه رنگ سبز از ترکیب نشادر ، براده مس و سرکه استفاده می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت 6 ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند، امروزه به جای استخوان شتر اغلب از چوب نارنج و برای رنگ کردن آن از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند. سطح خاتم به منظور براق شدن و حفاظت در برابر رطوبت ، گرما و سرما روغن کاری می شود که در گذشته بیشتر از روغن جلا یا سندروس (شیره درخت کاج ) استفاده می شده است بعدها از روغن هاویلوکس وامروز نیز از پلی استر استفاده می شود .گل‌های به کار رفته در خاتم نیز تنوع بسیاری دارد به طوریکه خاتم ها از نظر تنوع نقوش به پره وارو، پره ای ، نه گلی لایه دار، شش ولوز ، بته جقه ای ، خیابانی ،طاقی ، قمی ، جناقی و دو رنگ و از نظر حاشیه به شش گلی ، جویی ، بازو بندی ، طوره دار ، شمسه دار و تخمه دار تقسیم بندی می شوند.

در مورد برتری‌های خاتم شیراز  نکاتی را یادآور می‌شوم:

 

1- در خاتم ‌های درجه ممتاز شیراز مثلث‌ها سابیده و اصطلاحا " یک هوا " می‌شوند. ولی در شهر دیگری که مدعی خاتم است! مثلث‌ها سابیده نمی‌شود.

2-   نظم در خاتم‌های شیراز بسیار بالاتر از خاتم‌های آنها است.

3-  در خاتم بی کیفیتشان از چسب کفاشی برای نصب خاتم استفاده می‌شود! که با جذب اندک رطوبت خاتم مذکور از زیر کار خود جداگشته و فرو می‌ریزد ولی در خاتم شیراز تمام کار‌ها با چسب چوب که مقاومت نسبی در برابر رطوبت دارد نصب می‌گردد.

4-  دقت در قسمت‌های مختلف خاتم شیراز نظیر اووه گیری، فارسی برها ، نصب قاطعی‌ها و... به مراتب بالاتر از آنها می‌باشد.

وبالاخره اینکه مهد خاتم ایران شیراز است و آنها خاتم را از شیراز تلمذ ( شاگردی و یا تقلید )نموده اند.

برگرفته از : پایتخت فرهنگی 

تاریخ : ندارد!

Posted in: پایتخت فرهنگی